Mimo że Unia Europejska to jeden z najlepiej prosperujących regionów na świecie, to prawa dzieci w krajach wchodzących w jej skład nadal są zagrożone. Przyczyniają się do tego m.in. konflikty zbrojne, kryzys migracyjny, zmiany klimatu, złe warunki środowiskowe, a także transformacja cyfrowa.
Zbliżające się wybory do Europarlamentu przyniosą nową strategię działania na kolejne pięć lat, która będzie wyznaczać priorytety działań Unii Europejskiej. Warto wiedzieć, co zagraża dzieciom w naszym najbliższym otoczeniu i jakie wyzwania stoją przed krajami Wspólnoty.
Unia Europejska jest jednym z liderów w zakresie troski o prawa dzieci, niestety wciąż zbyt wiele z nich boryka się z problemami, którym możemy zapobiec. Wśród największych wyzwań, które dotykają najmłodszych obywateli Unii możemy wymienić: zagrożenie ubóstwem, pogarszający się stan zdrowia psychicznego, negatywny wpływ zmian klimatu na zdrowie i życie oraz kwestie związane z gwałtownym rozwojem nowych technologii, czyli digitalizacją.
Złożone kryzysy, obejmujące kwestie zdrowotne, demograficzne, gospodarcze czy psychologiczne powodują, że nawet w wysokorozwiniętych krajach dzieci doświadczają łamania podstawowych praw dziecka. Stając w obliczu tylu wyzwań, musimy podejmować takie działania i tak projektować konkretne polityki oraz budżety na ich realizację, aby skutecznie odpowiadać na potrzeby młodych osób, których przyszłość jest zagrożona.
W raporcie The State of the Children in The European Union 2024 diagnozujemy sytuację dzieci w Unii Europejskiej i wskazujemy istotne kwestie do podjęcia w następnej kadencji.
Ubóstwo
Rosnące ubóstwo wśród dzieci niszczy nie tylko ich dzieciństwo, ale też odbiera perspektywę właściwego funkcjonowania w dorosłym życiu. Problem ubóstwa i wykluczenia społecznego znacznie mocniej dotyka dzieci z niepełnosprawnościami i te wychowujące się w niepełnych rodzinach, czy doświadczone przesiedleniem.
Analizując kwestie ubóstwa wśród najmłodszych, nie możemy koncentrować się wyłącznie na tym, ile poszczególne rodziny mają środków finansowych. Należy także uwzględnić kwestię zaspokojenia podstawowych potrzeb dzieci, takich jak odpowiednie warunki mieszkaniowe, czy dostęp do pełnowartościowej żywności i podstawowych usług, w których skład wchodzi jakościowa edukacja i opieka medyczna. Ich brak również prowadzi do wykluczenia społecznego dzieci i ich rodzin.
W Unii Europejskiej w 2022 roku ok. 20 mln dzieci jest zagrożona ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Najliczniejsze grupy stanowiły dzieci mieszkające we Francji (3,8 mln), Niemczech (3,5 mln) oraz w Hiszpanii i we Włoszech (odpowiednio: 2,6 mln i 2,7 mln). W Polsce tym problem dotkniętych jest 1,1 mln osób poniżej 18 r.ż. - ta liczba pozostaje na podobnym poziomie od 2017 r. W podobnej sytuacji są dzieci z Rumunii, gdzie ubóstwo dotyczy 1,5 mln najmłodszych obywateli.
Zdrowie psychiczne
Każde dziecko ma prawo dorastać w bezpiecznym i wspierającym otoczeniu, wśród osób, które troszczą się o zdrowie psychiczne najmłodszych. Dobre relacje z bliskimi i dostęp do wysokiej jakości wsparcia psychospołecznego, to podstawa dobrostanu psychicznego. Warto pamiętać, że w ciągu ostatnich 5 lat dzieci mierzyły się z wieloma wyzwaniami, które w różnym stopniu wpływały (lub wciąż wpływają) na ich życie. Pandemia COVID-19, zmiany klimatu i intensywna transformacja cyfrowa, kryzys demograficzny, kryzys migracyjny, wzrost inflacji, doświadczenie wojny – wszystko to zostawia swój ślad na ich zdrowiu psychicznym.
Połowa wszystkich zaburzeń psychicznych rozpoczyna się przed 14 rokiem życia, ale większość przypadków pozostaje niewykryta i nieleczona1.
Ważne, abyśmy jako dorośli mieli świadomość tych czynników i stając w obliczu ich złożoności pamiętali o tym, jak przekładają się one na zdrowie i funkcjonowanie dzieci. Niedoinwestowanie zdrowia psychicznego doprowadziło do poważnych luk w profilaktyce i opiece nad dziećmi, młodzieżą i opiekunami z problemami zdrowia psychicznego. COVID-19 naraził dobrostan całego pokolenia na jeszcze większe ryzyko.
Szacuje się, że 13% dzieci i młodzieży (do 19 r.ż.) w Unii Europejskiej cierpi z powodu zaburzeń zdrowia psychicznego. Oznacza to, że 11,2 mln młodych osób mierzy się z takimi problemami, jak depresja i stany lękowe. Niestety tendencja ta nasila się wraz z wiekiem.
W Polsce z powodu zaburzeń psychicznych cierpi prawie 600 tys. dzieci w wieku od 7 do 17 lat, tj. 13,4% osób w tym wieku, jak wynika z badania EZOP II2. Głównie są to zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, zaburzenia depresyjne czy zaburzenia związane z uzależnieniem od alkoholu.
Samobójstwo jest drugą najczęstszą przyczyną śmierci (po wypadkach drogowych) wśród młodych ludzi w wieku od 15 do 19 lat w Unii Europejskiej3.
Warunki środowiskowe i nagłe zmiany klimatu
Opublikowany w 2023 r. Komentarz Ogólny 26 do Konwencji o prawach dziecka, jasno podkreśla kluczową rolę wszystkich krajów i decydentów w podejmowaniu działań na rzecz ochrony środowiska w kontekście praw dziecka. Dobrostan dzieci teraz, jak i w przyszłości w dużej mierze uzależniony jest od tego, w jakim środowisku żyją i dorastają. Obejmuje to wiele elementów takich jak dom rodzinny, szkoła, najbliższe otoczenie, tereny zielone, a także kwestie związane z wpływem zmian klimatu. Czynniki środowiskowe wpływają na nas wszystkich, jednak to dzieci są najbardziej narażone na ich negatywne skutki.
Z powodu klęsk żywiołowych w 2022 r. przesiedlono 85 tys. osób z 16 krajów Unii Europejskiej. Mimo że jest to znacznie mniejsza skala niż w innych rejonach świata, które mierzą się z katastrofami naturalnymi spowodowanymi zmianami klimatu, to jednak ryzyko wystąpienia klęsk żywiołowych jest coraz wyższe również w Europie – m.in. gwałtownego wzrostu temperatury.
W 2020 r. 37 mln dzieci z 24 krajów Unii Europejskiej było narażonych na fale upałów4.
Obok zmian klimatu wpływ na dobrostan dzieci mają warunki i czynniki środowiskowe takie jak zanieczyszczenie powietrza, zanieczyszczenie pestycydami, dostęp do terenów zielonych. W Unii Europejskiej jedno na 20 dzieci jest narażone na wysoki poziom zanieczyszczenie pestycydami.
Polska jest krajem, w którym powietrze jest najbardziej zanieczyszczone wśród krajów Unii Europejskiej.
Nowe technologie i ich wpływ na dzieci
Ostatnie dwie dekady to czas znacznego postępu technologicznego, który przyniósł wiele korzyści dla rozwoju dzieci i młodzieży, ale także nowe wyzwania i zagrożenia, z którymi się mierzą. Młode osoby muszą być chronione przed wszelkimi zagrożeniami i niebezpieczeństwami, które związane są z korzystaniem z nowych technologii, w tym np. z wykorzystaniem, przemocą, naruszaniem prywatności. Technologia powinna także wspierać realizację prawa dziecka do partycypacji, swobody wypowiedzi i dostępu do rzetelnej informacji.
W 2023 r. odsetek młodych osób (16-19 lat) korzystających z Internetu w Unii Europejskiej wyniósł 97%.
Jak wynika z badania NASK, Nastolatki 3.0 z 2023 roku w Polsce prawie co drugi nastolatek spotkał się w Internecie z wyzywaniem, a co trzeci z ośmieszaniem i poniżaniem - wygląd fizyczny jest najczęściej wskazywanym powodem przemocy online. Jedynie 40% nastolatków nie doświadczyło przemocy w Internecie. Jednocześnie co piąty nastolatek nie jest w stanie określić, czy zachowania stosowane wobec niego to przemoc.
Średnio od 8 do 17% dzieci w wieku od 12 do 16 lat widziało w Internecie szkodliwe treści5.
W cyfrowym świecie, który zmienia się bardzo szybko, ochrona dzieci jest kluczową kwestią. Rodzice, opiekunowie, społeczności i rządy stoją przed nowymi wyzwaniami związanymi z zapewnieniem dzieciom bezpieczeństwa w internecie. Szybki rozwój technologii cyfrowych pozostawia lukę w przepisach, usługach i edukacji dotyczącej bezpieczeństwa w tym zakresie. W rezultacie dzieci mogą być narażone na poważne szkody, takie jak wykorzystywanie, cyberprzemoc i naruszanie ich prywatności. W obecnej sytuacji bezpieczeństwo dzieci w internecie powinno być jednym z priorytetowych działań koncentrujących się na poprawie jakości ich życia.
Kluczowe rekomendacje UNICEF:
- Dobrostan dzieci musi należeć do priorytetów politycznych Unii Europejskiej na lata 2024-29, a w szczególności istotne jest: pełne wdrożenie europejskiej gwarancji dla dzieci; przyjęcie kompleksowej, wieloletniej, wielosektorowej strategii w zakresie zdrowia psychicznego; ocena wpływu Zielonego Nowego Ładu na zdrowie i dobrostan dzieci; a także aktualizacja i egzekwowanie przepisów dotyczących bezpiecznego korzystania z technologii cyfrowych przez dzieci, przeciwdziałanie cyfrowym nierównościom oraz promowania umiejętności w tym zakresie.
- Priorytetowo należy traktować dotarcie do najbardziej zagrożonych dzieci, znajdujących się w najbardziej niekorzystnej sytuacji, w tym dzieci uchodźców i migrantów, z niepełnosprawnościami, z grup dyskryminowanych i dotkniętych konfliktami.
- Konieczne jest zwiększenie inwestycji w obszarach dotyczących najmłodszych. Środki na promocję praw dziecka muszą być uwzględnione w obecnych i przyszłych planach finansowych Unii Europejskiej oraz instrumentach wspierających potrójną transformację (cyfrową, ekologiczną i społeczną).
- Wszystkie przyszłe procesy kształtowania unijnych polityk i prawodawstwa muszą uwzględniać ich potencjalny wpływ na prawa dziecka i dobrostan przyszłych pokoleń. Oznacza to także szeroką i znaczącą partycypację najmłodszych w ich powstawaniu.
- Należy opracować i wdrożyć nową strategię gromadzenia danych Unii Europejskiej, która obejmie dzieci, a także ustanowić grupę zadaniową Eurostatu ds. statystyk dotyczących dzieci.
Pełny raport The State of the Children in The European Union 2024.
1 The State of The World’s Children. On My Mind. Promoting, protecting and caring for children’s mental health, UNICEF, 2021.
2 Ostaszewski K., Kucharski M., Stokwiszewski J., EZOP II, Wyniki badania dzieci i młodzieży (wiek 7-17 lat), Warszawa 2021.
3 The State of The World’s Children. On My Mind. Promoting, protecting and caring for children’s mental health. Regional Brief:Europe, UNICEF, 2021.
4 UNICEF, ‘The coldest year of the rest of their lives: Protecting children from the escalating impacts of heatwaves’, UNICEF, New York, 2022.
5 Smahel, David et al, ‘EU Kids Online 2020: Survey results from 19 countries, EU Kids Online’, 2020, https://eprints.lse.ac.uk/103294/.
