UNICEF Polska – pomagamy dzieciom

Szacuje się, że w Polsce 15 mln osób jest wykluczona transportowo. Ile w tej grupie jest dzieci? Jak dotąd nikt tego nie sprawdził, a to właśnie dzieci są jedną z grup najmocniej narażonych na negatywne skutki tego zjawiska.  

Zgodnie z Konwencją o prawach dziecka, ratyfikowaną przez Polskę, każde dziecko ma prawo do edukacji, rozwoju swoich talentów i zdolności oraz uczestnictwa w zajęciach rekreacyjnych i życiu kulturalnym. Tymczasem, z powodu wykluczenia transportowego coraz więcej dzieci i nastolatków w Polsce jest odcięta nie tylko od usług zdrowotnych, edukacji i kultury, ale często także od przyjaciół i znajomych. Ta sytuacja powoduje, że dzieci wykluczone transportowo nie mają takich samych szans, jak rówieśnicy i nie mogą w pełni wykorzystywać swojego potencjału. Może to również wpływać negatywnie na ich kondycję psychiczną. 

W przypadku dzieci, a szczególnie młodzieży transport publiczny i dostępność do niego to jeden z kluczowych elementów kształtujących ich funkcjonowanie społeczne.  

Czym jest wykluczenie transportowe?

Wykluczenie transportowe (zwane też wykluczeniem komunikacyjnym i ubóstwem transportowym) to całkowite lub częściowe ograniczenie możliwości korzystania z transportu publicznego. To także kategoria wykluczenia społecznego, które pozbawia daną osobę dostępu do usług publicznych i możliwości związanych z realizacją podstawowych form uczestnictwa w życiu społecznym.

Brak dostępu do transportu publicznego znacząco wpływa na jakość życia. Powoduje odcięcie od dóbr, usług, sieci kontaktów. Nie pozwala na pełne wykorzystanie życiowych szans oraz pozbawia możliwości budowania kapitału społecznego.

Wykluczenie transportowe dotyka najczęściej osoby starsze, dzieci i młodzież oraz osoby z niepełnosprawnościami.  

W przypadku dzieci, a szczególnie młodzieży, szeroko rozumiany transport i dostęp do niego to jeden z kluczowych elementów kształtujących ich funkcjonowanie społeczne. Począwszy od możliwości edukacyjnych, poprzez dostęp do kultury, oferty sportowej i rekreacyjnej, a skończywszy na kształtowaniu relacji społecznych i uczestnictwie w życiu publicznym. 

Wykluczenie transportowe przekłada się na życie dzieci i młodych ludzi na różne sposoby. Jednym z nich jest brak możliwości uczęszczania na zajęcia pozalekcyjne lub ograniczone możliwości korzystania z nich. Mowa tu zarówno o zajęciach wyrównujących jak i dodatkowych, rozwijających ich zainteresowania. Autobusy szkolne najczęściej kursują w godzinach rannych oraz w godzinach zakończenia lekcji. Pozostanie w szkole na dodatkowe zajęcia oznacza konieczność organizacji własnego transportu lub zbyt długie oczekiwanie na najbliższe popołudniowe połączenie. Jeśli jest ono dostępne, często może wymagać przesiadek i wydłużać czas podróży.

Potrzebne są lepsze połączenia komunikacji miejskiej - więcej kursów autobusów, aby o każdej porze można było dojechać na spotkanie lub zajęcia dodatkowe.

- chłopak, lat 14, szkoła podstawowa, miasto powyżej 100 tys. mieszkańców 

Brak połączenia transportowego ma wpływ na możliwość wyboru szkoły (najczęściej na poziomie ponadpodstawowym) zgodnie z indywidualnymi kompetencjami i zainteresowaniami. Wybór preferowanych szkół technicznych czy licealnych niejednokrotnie oznacza konieczność dojazdu do tych placówek. Brak odpowiedniego połączenia powoduje, że część uczniów jest zmuszona korzystać z oferty edukacyjnej dostosowując ją do możliwości dojazdu, a nie swoich możliwości i oczekiwań edukacyjnych.

Chciałabym więcej autobusów. Sama mam jeden autobus do wyboru i ledwo się do niego wsiada, jest po prostu za dużo ludzi w jednym autobusie. Wcześniej były dwa i było dobrze, nie rozumiem, po co to zmieniono.

- dziewczyna, 13 lat, miasto do 30 tys. mieszkańców 

Odcięcie od oferty kulturalnej i sportowo-rekreacyjnej młodzieży z obszarów wiejskich lub gmin ościennych dużych miast to także element wykluczenia transportowego. Dzieci zmuszone są rezygnować z zajęć, jeśli nie mogą liczyć na pomoc w transporcie ze strony rodziny lub osób posiadających własny samochód. Utrudnia to relacje z rówieśnikami i niejednokrotnie wyklucza z ich grona. 

Potrzebna jest darmowa komunikacja miejska dla uczniów (tak, jak w dużych miastach po okazaniu legitymacji) i poprawa jej jakości. 

- chłopak, 13 lat, miasto do 30 tys. mieszkańców

Brak możliwości dotarcia na spotkanie ze znajomymi z innych miejscowości i/lub uczestniczenia w wydarzeniach szkolnych odbywających się w godzinach popołudniowych lub wieczornych, to jeden z rzadziej dostrzeganych skutków wykluczenia transportowego dzieci i młodzieży. Ma on jednak ogromny wpływ na ich dobrostan psychiczny. W konsekwencji takie wykluczenie może prowadzić do poczucia odrzucenia i osłabienia więzi z rówieśnikami.

Czuję się źle w mojej miejscowości, bo tutaj nawet nie jeżdżą autobusy zazwyczaj.

- dziewczyna, 17 lat, liceum ogólnokształcące, obszar podmiejski 

Wyróżnia się dwa wymiary wykluczenia transportowego: społeczny – dotyczy grupy osób, która nie ma dostępu do obsługi transportowej; przestrzenny – odnosi się do konkretnego obszaru.

Wykluczenie transportowe w Polsce

Nasilenie zjawiska wykluczenia transportowego w Polsce miało swój początek wraz z przemianami społeczno-gospodarczymi III RP. W latach 1993-2016, po redukcji około 50% dotychczasowych połączeń autobusowych, liczba ich pasażerów spadła aż o 75% w porównaniu z 1989 r. Rosnące koszty utrzymania lokalnego transportu, związane z amortyzacją floty, rosnącymi cenami paliwa i zmniejszająca się dostępność kierowców wciąż powodują redukcję liczby tras obsługiwanych przez polskie autobusy, busy i pociągi.  

W latach 2014-2020 prawie dwukrotnie zmalała liczba tras obsługiwanych przez przewoźników.  

Wsie

Wykluczenie transportowe zdecydowanie mocniej dotyka osoby zamieszkujące tereny wiejskie lub małe miejscowości. Przeciętnie w gminie wiejskiej lub miejsko-wiejskiej dostęp do transportu publicznego mają mieszkańcy 83% sołectw (ok. 34 tys.). Podkreślić należy, że transport lokalny (wraz ze szkolnym) był jedną z najczęściej wskazywanych kategorii malejących wydatków w budżetach gmin. Jednocześnie od kilku lat widoczny jest wzrost liczby samochodów osobowych w gospodarstwach domowych na terenach wiejskich.

Miasta

Wykluczenie transportowe w miastach jest najczęściej obserwowane w miejscowościach do 20 tys. mieszkańców. Publiczny transport zbiorowy istnieje jedynie w połowie z nich. W większych ośrodkach dostęp do transportu publicznego jest zdecydowanie lepszy, ale nie oznacza to, że nie ma tu żadnych problemów. Poprawy wymagają przede wszystkim kwestie związane z odpowiednim planowaniem transportu, uwzględniającym potrzeby mieszkańców oraz wysokość opłat - szczególnie w odniesieniu do dzieci i młodzieży.

Jak przemieszczają się Polacy?

Dla większości Polaków transport publiczny stanowi alternatywę, pierwszym wyborem jest samochód. Nie jest to naturalny wybór pasażerów. Potrzebne są zmiany: w zakresie technologii, komfortu, konsekwencji w układaniu rozkładów jazdy oraz ulepszaniu sieci połączeń.

Nieco lepiej w ostatnim czasie wygląda sytuacja w przypadku kolei, z której korzysta coraz więcej pasażerów, szczególnie po okresie pandemii. Istotne tutaj jest jednak dążenie do poprawy w zakresie punktualności kursowania pociągów oraz tworzenia stabilnej oferty, niezależnej od trwających modernizacji.

Skala wykluczenia transportowego w Polsce

Szacuje się, że ok. 15 mln Polaków jest dotkniętych wykluczeniem transportowym (tj. ok. 40% populacji). W Polsce jest ok. 50 miast powyżej 10 tys. mieszkańców, w których od 1989 r. całkowicie zlikwidowano połączenia kolejowe. Według Stowarzyszenia Ekonomiki Transportu do 20% miejscowości w Polsce nie dojeżdża transport publiczny. Drugie tyle posiada go w minimalnym zakresie (pojedyncze kursy tylko w dni nauki szkolnej). 

Podpisz apel i przyczyń się do zmiany w życiu dzieci w Polsce.

Transport publiczny – dobre praktyki Miast Przyjaznych Dzieciom

Miasto Przyjazne Dzieciom to program UNICEF kierowany do samorządów miast. Jego celem jest praktyczna realizacja zapisów Konwencji o prawach dziecka oraz wsparcie w zapewnieniu odpowiedniej jakości dóbr i usług dla dzieci – w tym transportu publicznego.

Samorządy powinny troszczyć się o najmłodszych i mieć świadomość ich potrzeb i praw. Na przyszłość i rozwój młodego człowieka ogromny wpływ ma jego miejsce zamieszkania i dostęp do odpowiedniej edukacji, opieki medycznej oraz wydarzeń kulturalnych i sportowych.

Miasta, które troszczą się o dobre warunki i jakość życia dzieci i młodzieży w zakresie transportu publicznego:

• inwestują w bezpieczny i sprawny transport publiczny;
• udostępniają autobusy szkolne na liniach specjalnych, które przewożą uczniów do szkół, a także zapewniają powrót do domu po lekcjach;
• dostosowują rozkłady jazdy wszystkich linii regularnych do planów lekcji, w możliwie najdogodniejszy sposób;
• tworzą częste połączenia z newralgicznymi punktami miasta, takimi jak: placówki edukacyjne, sportowe i medyczne, ośrodki kultury, centra handlowe, miejsca spotkań oraz obszary mieszkaniowe;
• zachęcają do korzystania z transportu publicznego lub poruszania się rowerem od najmłodszych lat;
• posiadają ofertę darmowych przejazdów dla zorganizowanych grup szkolnych w celu udziału w zajęciach lekcyjnych, zawodach sportowych lub innych zajęciach edukacyjno-wychowawczych realizowanych w przestrzeni miejskiej, wraz z nauczycielami i opiekunami
• gwarantują dofinansowania do przewozu osób z niepełnosprawnościami;
• ułatwiają wykonywanie przejazdów dla rodziców z małymi dziećmi oraz dziećmi z niepełnosprawnościami;
• zapewniają dzieciom przebywającym w rodzinnej i instytucjonalnej pieczy zastępczej bezpłatne korzystanie z komunikacji miejskiej;
• zapewniają małoletnim komfort psychiczny podczas kontroli biletów;
• umożliwiają wykonywanie dużej liczby podróży np. w relacji dom – szkoła przy niskich kosztach (przejazdy ulgowe) lub bezpłatnie;
• zapewniają bezpłatne przejazdy dla rodzin wielodzietnych;
• dają możliwość zakupu tańszych biletów długookresowych;
• udostępniają dodatkowe przejazdy innymi środkami transportu w ramach jednego biletu;
• zapewniają możliwość zakupu biletów online lub za pomocą aplikacji.

Źródła:  

1. Cichuta M. i in., Analiza Wykluczenia Komunikacyjnego Uczniów Wrocławskich Szkół, Raport Komisji Ds. Wykluczenia Komunikacyjnego Przy Młodzieżowej Radzie Miasta Wrocławia.  
2. Hoff W., Izdebski J., Wykluczenie transportowe i systemowe sposoby jego przezwyciężania, Rocznik Nauk Prawnych, Tom XXXII, Numer 1-2022, s. 24.  
3. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, https://www.irwirpan.waw.pl/832/badania/monitoring-rozwoju-obszarow-wiejskich  
4. Stowarzyszenie Wykluczenie Transportowe, https://zielona.interia.pl/podcast/news-odcieci-od-swiata-czym-jest-wykluczenie-transportowe,nId,6400563; https://300gospodarka.pl/news/wykluczenie-komunikacyjne-w-polsce-mapa-miejscowosci  
5. W tekście zostały wykorzystane dane Stowarzyszenia Ekonomiki Transportu.  
6. W tekście zostały wykorzystane rozwiązania udostępnione przez miasta należące do Programu UNICEF Miasto Przyjazne Dzieciom.