Zapis windykacyjny to instrument, który pozwala spadkobiercy przekazać określonej osobie konkretny składnik swojego majątku. Rozwiązanie jest szczególnie atrakcyjne, ponieważ w przypadku zwykłego powołania do spadku byłoby to niemożliwe. Zapis może występować w formie zapisu windykacyjnego oraz zapisu zwykłego. Różnice dotyczą zarówno sposobu dokonania rozrządzenia, jak i jego skutków. Dla przykładu, za pośrednictwem zapisu windykacyjnego można zapisać wybranej osobie biżuterię albo obraz, a w testamencie (zarówno zwykłym, jak i notarialnym) nie.
Czym jest zapis windykacyjny?
Zapis windykacyjny jest postanowieniem zawartym w testamencie, w którym zapisodawca stwierdza, że określona osoba otrzyma na własność konkretny przedmiot wchodzący w skład majątku z mocy prawa – a więc automatycznie - z chwilą śmierci spadkodawcy. Jedynym, co trzeba uczynić, aby mieć możliwość powoływania się na przysługujące prawo w stosunku do innych osób, to uzyskać akt poświadczenia dziedziczenia (u notariusza) bądź postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku (w sądzie). Zapis windykacyjny musi być pod rygorem nieważności zawarty w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego.
Zapis zwykły a windykacyjny – czym się różnią?
Zapis zwykły różni się od zapisu windykacyjnego przede wszystkim tym, że pierwszy z nich nie wymaga zachowania formy aktu notarialnego. Zapis zwykły, w odróżnieniu od windykacyjnego, nie prowadzi jednak do automatycznego przejścia własności zapisywanego przedmiotu. Zapisobierca zyskuje tylko i wyłącznie roszczenie, aby spadkobiercy wypełnili postanowienie zapisu i przekazali mu konkretny przedmiot. W przypadku zapisu windykacyjnego wystarczy udać się do notariusza, który sporządzi akt poświadczenia dziedziczenia. W odniesieniu do zapisu zwykłego, jeśli spadkobiercy nie spełnią dobrowolnie zapisu (np. nie wydadzą zapisanego samochodu), konieczne będzie wystąpienie na drogę sądową i uzyskanie prawomocnego rozstrzygnięcia. Proces może więc zająć zdecydowanie więcej czasu.
Jak dokonać zapisu windykacyjnego?
W celu dokonania zapisu windykacyjnego należy udać się do notariusza. Specjalista zadba o warunki formalne rozrządzenia. W przypadku zapisu zwykłego wystarczy umieścić w testamencie sformułowanie obejmujące przedmiot zapisu, zapisobiercę oraz jasne sformułowanie „zapisuję”. Pozwoli to uniknąć wątpliwości co do zamiaru testatora.
Co może być przedmiotem zapisu windykacyjnego?
Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być jedynie ściśle wymienione w kodeksie cywilnym rzeczy i prawa. W ich skład wchodzą:
- rzeczy oznaczone co do tożsamości (np. nieruchomość),
- zbywalne prawa majątkowe,
- przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolne,
- prawa użytkowania i służebności.
W drodze zapisu windykacyjnego można więc przekazać na przykład mieszkanie, biżuterię, dzieła sztuki itp.
Kiedy zapis windykacyjny jest bezskuteczny?
Należy również pamiętać, że zapisać można jedynie przedmiot, który jest własnością spadkodawcy. Weryfikacji dokonuje się w momencie otwarcia spadku. Zapis windykacyjny będzie bezskuteczny, jeśli okaże się, że w chwili śmierci testatora przedmiot zapisu nie należał do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia (na przykład sprzedał go lub zobowiązał się przekazać na mocy umowy). Skuteczne będzie z kolei objęcie zapisem przedmiotów należących do wspólnego majątku małżonków. Dla przykładu, jeśli zapisodawca przekaże samochód określonej osobie, a po podziale majątku okaże się, że część udziału w tej rzeczy przypada również małżonkowi, który pozostał przy życiu, to zapisobierca może nabyć prawo jedynie do części samochodu, czyli tak zwane udziały we własności – na przykład połowę samochodu – co zostanie wpisane w jego dowodzie rejestracyjnym.
Warunki i zastrzeżenie terminu a zapis windykacyjny
Zapis windykacyjny nie może być dokonany pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu (nie można napisać na przykład, że dziecko odziedziczy samochód tylko, jeśli wyprowadzi się z domu przed końcem studiów, czy jeśli na świadectwie maturalnym otrzyma same piątki). Gdyby doszło do dokonania zapisu windykacyjnego w taki sposób, to zastrzeżenie uważa się za nieistniejące – nie odniesie zamierzonych skutków. Możliwy jest również skutek w postaci nieważności całego testamentu. Nastąpi on, jeśli z okoliczności będzie wynikać, że bez zastrzeżenia warunku lub terminu testament nie zostałby sporządzony, a testator chciałby inaczej rozdzielić majątek. Nieważny zapis windykacyjny będzie wtedy wywoływał skutki zapisu zwykłego. Regulacji nie stosuje się, jeśli ziszczenie się bądź nieziszczenie się zastrzeżenia nastąpiło przed otwarciem spadku, a więc np. przed momentem śmierci spadkodawcy dziecko już się wyprowadziło z domu.
Zapisobierca a spadkobierca – jaka jest różnica?
Spadkobierca jest powoływany do konkretnej części spadku. Określa się ją ułamkiem (np. „do połowy spadku powołuję moją żonę Annę Kowalską”, bez wskazania, że żona ma otrzymać mieszkanie). Nie istnieje możliwość przekazania spadkobiercy konkretnego składnika majątku, ponieważ takie rozwiązanie jest zarezerwowane jedynie dla zapisobiercy. Różnice dotyczą również sposobu otrzymania spadku i przedmiotu zapisu. Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku, a więc w momencie śmierci spadkodawcy – nie posiada tylko dokumentu, który jego prawo wykazuje. Konieczne jest więc jedynie uzyskanie aktu poświadczenia dziedziczenia (można to uczynić za pośrednictwem notariusza) bądź postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (takie postanowienie wydaje sąd, konieczne jest złożenie wniosku o stwierdzenie nabycia spadku) oraz dokonanie działu spadku (również przed sądem).
W przypadku zapisobiercy zwykłego własność przedmiotu zapisu uzyska on dopiero, gdy wydadzą mu go spadkobiercy. Zapisobierca zwykły musi poprosić ich o spełnienie zapisu (np. wskazując, że spadkobierca zapisał im samochód i dlatego prosi on o jego wydanie). Jeśli spadkobiercy odmówią, to konieczne będzie dochodzenie swoich praw przed sądem. Zapisobierca windykacyjny z kolei nie dość, że otrzyma przedmiot zapisu z mocy prawa w chwili otwarcia spadku (i bez potrzeby dokonywania działu spadku, czyli przeprowadzania kolejnego postępowania przed sądem), to jeszcze będzie mógł uzyskać w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku postanowienie częściowe (obejmujące tylko jego prawo – np. własność nieruchomości, które zostanie wydane znacznie szybciej niż w przypadku praw spadkobierców do spadku). Dzięki temu zapisobierca będzie mógł na przykład od razu wpisać się jako właściciel w księdze wieczystej zapisanej nieruchomości czy bez komplikacji sprzedać zapisany samochód.
Kto może zostać zapisobiercą windykacyjnym?
Zapisobierca musi spełniać te same wymogi co spadkobierca. Zapis może być tym samym dokonany na rzecz żyjącej osoby fizycznej lub istniejącej osoby prawnej. Możliwe jest również dokonanie zapisu na rzecz nasciturusa (dziecka, które w momencie dokonywania rozrządzenia zostało poczęte, ale jeszcze się nie urodziło – zostanie ono wzięte pod uwagę przy dziedziczeniu tylko, jeśli urodzi się żywe – postępowanie spadkowe nie może zakończyć się przed tym momentem). Wydziedziczenie uprawnionych do zachowku sprawi, że zapisobierca nie będzie się musiał martwić o konieczność zapłaty bądź uzupełnienia zachowku.
Czy zapisobierca jest odpowiedzialny za długi?
Zapisobierca windykacyjny ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe. Do momentu dokonania działu spadku odpowiedzialność jest solidarna. Wierzyciel będzie więc mógł żądać zaspokojenia zarówno od wszystkich dłużników łącznie, jak i od każdego z osobna według swojego wyboru. Gdy dział spadku zostanie już dokonany, to zapisobierca będzie odpowiadać za długi spadkowe proporcjonalnie do swojego udziału, tak samo jak spadkobierca.
Czy zapis windykacyjny wchodzi w skład masy spadkowej?
Zapis windykacyjny nie wchodzi w skład masy spadkowej. Mimo to spadkobierca jest odpowiedzialny za długi spadkowe.
Zapis windykacyjny a zachowek
Zapis windykacyjny nie uchroni zapisobiercy od konieczności zapłaty zachowku (pewnej ustawowo określonej sumy zagwarantowanej dla najbliższych członków rodziny, którzy zostali pominięci w testamencie). Jeśli zachowku nie będą w stanie pokryć spadkobiercy, to wierzyciel może skierować roszczenie również do zapisobiercy. Obowiązek jest jednak ograniczony do wysokości wzbogacenia wynikającego z zapisu. Tym samym, jeśli wartość przedmiotu zapisu (np. samochodu) jest niższa niż ustawowa wysokość zachowku (zazwyczaj 50% udziału, który uprawniony otrzymałby przy dziedziczeniu ustawowym), to zapisobierca nie będzie musiał dopłacić nic ze swojej kieszeni.
Zapis windykacyjny a podatek
Zapis windykacyjny podlega opodatkowaniu (podatek od spadków i darowizn). Należy pamiętać, że obowiązek podatkowy powstaje w momencie uprawomocnienia się orzeczenia sądu, które potwierdza prawo zapisobiercy. Zasady ustalania wysokości są analogiczne jak w przypadku dziedziczenia. Zapisobierca należący do zerowej grupy spadkowej, po spełnieniu ustawowych warunków, nie zapłaci podatku. Do grupy zerowej należą: małżonek, małżonka, dzieci, wnuki, rodzice, dziadkowie, pasierbowie, rodzeństwo, ojczym i macocha.
W testamencie, najlepiej jako spadkobiercę lub zapisobiercę windykacyjnego, można również umieścić organizację, taką jak na przykład UNICEF.
